Knjiga koja je promenila srpsku istoriju

„Pucanj u prazno“ (Miss Fire), delo pisca Džaspera Rutama (Jasper Rootham) pola veka posle  prvog objavljivanja dobilo je (ne)očekivanu veliku istorijsku, ideološku i političku ulogu i značaj. Knjiga je, bez sumwe, pomogla da se isprave istorijske i ideološke zablude i nepravde, ali i da se menjaju zakonski tekstovi  i donose presude o rehabilitaciji Draže Mihailovića i pripadnika njegovog Ravnogorskog pokereta.

Kada je Narodna Skupština Republike Srbije u decembru 2004. godine usvojila zakonski tekst kojim se izjednačavaju prava pripadnika četničkog i partizanskog pokreta iz Drugog svetskog rata i ustanovljava priznanje “Ravnogorska spomenica 1941”, u raspravama kao veoma jak argument i dokaz koirišćen je “Pucanj u  prazno”. I u sudskom postupku rehabilitacije generala Draže Mihailovića, komandanta kraljevske vojske u otadžbini (Ravngosrski pokret), ovo Rutamovo delo bilo je značajan dokaz da  Ravnogorski pokret nije saradjivao sa Nemcima i ostalim okupatorima. U maju 2015. godine Viši sud u Beogradu doneo je odluku o rehabilitaciji  generala Mihailovića i vraćanju gradjanskih prava koja su mu bila oduzeta u političko-ideološkom sudskom preocesu komusnističkog režima 1946. godine, posle kojeg je i streljan.

Izdavačka kuća “Narodna prosveta” i redakcije “Azbučnika indentiteta” i “Tamo daleko” odlučile su da štampaju fototipsko izdanje “Pucanj u prazno” iz 1946. godine, na engleskom jeziku. Na taj način će otkloniti dileme da li jedini dosada objavqeni prevod na srpkom ove knjige autentičan! Ovako objavljeno reprint tj. fototipsko izdanje pokazaće da li su različite interpretacije istih istorijskih događaja uz pozivanje na ovo delo osnovane ili ne. Sa fototipskim izdanjem imamo uvid i dokaz u originalu, a ne kao do sada samo u prevodu.

Ko je Džasper  Rutam? Iako se njegovo ime  i delo „Pucanj u prazno” ne mogu više zaobići kada je u pitanju novija srpska istorija, o njegovom životu, sa izuzetkom 372 dana , tokom 1943. i 1944. godine, tokom boravka u britanskoj vojnoj misiji u Srbiji, pri štabovima Ravnogorskog pokreta, gotovo ništa se ne zna. U Velikoj Britaniji on je skoro potpuno zaboravljena ličnost, mada je u pitanju nekadašnji sekretar u Čerbelenovom i Čerčilovom  kabinetu, oficir, bankar, poliglota, muzičar,  pisac-pesnik.

Rođen je 21. novembra 1910. godine u Kembridžu u Velikoj Britaniji. Bio je jedino dete u porodici Kirila Rutema, a njegov deda Danijel Vilberfors Rutam bio je poznati dirigent i pojanista. Otac mu jed takođe bio poznati muzičar i kompozirtor sa sedištem u Sent Džonsovom koledžu Kembridž. Njegova majka Rosamond Margaret Rutam (Lukas) bila je, aktivistkinja anagažovana na ostvarivanju  različitih društvenih pitanja i problema. Džasper je prvo studirao u školi Tonbridž, a potom je prešao na Kembridž, gde je upoznao Enochom Pauelom sa kojim je stvorio doživotno prijateljstvo. (Pauel je držao oproštajni govor  na Rutamovoj sahrani u Vimbornu 1990. godine).

Dok je studirao u Sent Džonsovom koledžu bavio se uspešno sportom (St John’s Rugbi Club) i muzikom (svirajući violončelo u muzičkom društvu Kembridž Juniversiti pod dirigentskom palicom svog oca Kirila Rutama. Rut je započeo svoj radni vek kao državni službenik, na početku Drugog svetskog rata radio je u kancelariji premijera Nevila Čembrlena, gde je  često prevodio sa francuskog i nemačkog jezika, i često  bio uključen u u pregovore sa francuskom i nemačkom vladom. Nakon ostavke Čemberlena u maju 1940. godine, Rut je radio za komesara Čemberlaina i za premijera Vinstona Čerčila. Zbog želje da aktivno učestvuje u ratnim operacijama podneo je ostavku na državnu službu 1941. godine kako bi se pridružio izvršnom rukovodiocu specijalnih operacija. Specijalističku obuku obavio je je u Kairu, gde je  postao komandos-padobranac.

Dok je bio u Kairu, naučio je  ruski jezik i potpuno tečno ga govorio, a tu je najverovatnije savladao i osnovna znanja iz srpskog jezika. Po završetku obuke poslat je u istočnu Srbiju, sa malim timom britanskih vojnika u sklopu misije “dvojice majora Grinvud – Rutaam. Svi pripadnici ove misije na tlo Srbije iskočili su iz ratnih aviona, uz pomoć padobrama u vrlo rizičnim okolnosti (u noćnim uslovima, na brdovitom i kamenitom  terenu punom šumskog rastinja). Njihov zadatak je bio podrška srpskoj vojsci pod komandom  generala Mihailovića u borbi protiv nemačke vojske i organizacija sabotaža i diverzija. Međutim, politika britanske vlade se kasnije promenila, a podrška Velike Britanije prešla je iz Mihailovića na pokret komunistički nastrojenih partizana pod  komandom Josipa Broza Tita. Rutam je 1945. godine poslat u novu vojnu misiju –  u Berlin gde je učestvovao u pregovorima sa sovjetskom vojskom u periodu do Potstdamske konferencije.

Na kraju Drugog svetskog rata 1945. godine Rutam se oženio sa Joan McClelland koji je bila balerina u  Baletu Rambertom (kasnije postao Rambert Dance Compani). Godine 1947.  dobili su sina John Daniel („Dan“) Rootham, a 1951. godine kćerku Katarinu Virdžiniju („Tutu“)

Rutam. Pošto je napustio oružane snage, Rutam je postao bankarski službenik. Tokom svoje karijere u Bank of England, Rutam je bio anžovan na poslovima medjunarodne bankarske saradnje i medjunarodnog  poravnanja u Bazelu. Prema autobiografskim zapisima, objavljenim u njegovim romanima, 1968. godine Rutam je napustio Banku Engleske i uhlebljenje našao u Londonskoj trgovačkoj banci “Lazard Brothers”

Tokom svog bankarskog radnog veka, Rutam nije odustajao od pisanja. Posle „Pucnja u prazno” obajavio je još  dva romana „Demi-Paradise“ i „Cupid and the Villov Vood“. Objavio je nekoliko zbirki poezije, a bio je i odličan poznavalac i ljubitelj muzike. Radio je na aranžiranju, promociji i objavljivanju muzičkih ostvarenja  svoga oca Sirila Rutama. Od 1960. godine pa sve do njegove smrti 1990. godine Džasper Rutam je bio neumoran u promociji očevog muzičkog stvaralaštva , a ta muzička dela i dan-danas se objavljuju na jutjub kanalima i na pojedinim radio stanicama.

“Pucanj u prazno” je, ipak, njegovo najznačajnije, životno delo. Knjiga Džaspera Rutama je najstarije datirana memoarsko delo o Ravnogorskom pokretu iz pera nekog od aktera dogadjaja. Objavljena je u Londonu 1946. godine. To je prema rečima istoričara dr Bojana Dimitrijevića, koji je pripremio “ Pucanj u prazno” za objavljivanje na srpskom jeziku, i razlog njene velike autentičnosti i značaja s aspekta rasprava o kontraverzama u vezi Ravnogorskog pokreta. Rutam nije čekao objavljivanje drugih dokumenata, memoara  komadanata i političara, niti “friziranje” i predstavljanje istorijskih činjenica u režiji pobednika. Svoje zapise objavio je odmah posle završetka rata, ne osvrćući se na činjenice, da se neke ličnosti brišu iz istorije, a dogadjaji prekrajaju iz ideoloških i drugih razloga.

Rutam je hrabro, iskreno i bez političkih predrasuda objavio svoja sećanja u kojima ima dosta moralnih dilema. Zato se verodstojnost njegov kazivanja ne dovodi u pitanje. On dokazuje da je majstor pisane reči, da uz nesporono široko opšte obrazovanje ima izuzetnu moć opažanja i zaključivanja. Dokazuje da nije samo uspešan oficir i komandos, već i politički pismena ličnost. Džasper Rutam prvi javno objavljuje da je gradjanski rat na prostoru bivše Jugoslavije posledica ne samo nacionalnih, ideoloških, već i verskih razlika. Džasper Rutam se pokazao kao vrhunski analitičar sa viskim stepenom medijske pismenosti.

Odmah pošto je stigao u Srbiju on je zauzeo politički neutralan stav u odnosu na jugoslovneske podele. To mu pomaže da opaža i bez predrasuda opisuje jedinice pod komandom generala Draže Miahilovića. On prvo zakjljučuje da Mihailivićev štab nije statičan, ali i da nije operativan. Kritikuje nivo nizak decentralizacije i činjenicu da su svi komandanti direktno vezani za generala Mihailovića. Kritikuje i nizak nivo vojničke obuke kod oficira na terenu, nedostatak predstave o modernom ratu i razmerama njegovog vođenja. Konstatuje i druge detalje o slabom naružanju, oblačenju, nedostatku redovne vojne obuke jedinica…Od njega saznajemo da ima ima mnogo vojnika, koji nose tradicionalne sandale sa vrhom na gore okrenutim  (opanke), da ima mnogo i bosih. Vidi se da su oskudica i prilagođavanje životu sa minimalnim potrebštinama srpska realnost i svakodnevnica, konstatovao je.

Poznavanje srpskog jezika pomaže mu da shvati mentalitet srpskog seljaka i običnog malog čiveka, koji veruje u prijateljstvo sa Velikom Britanijom. Srbi zbog toga očekuju da stigne oružje kao pomoć. Nadaju se savezničkoj invaziji na Balkanu! Džasper Rutam shvata suštinu srpskog pravoslavlja i zato duboko žali i protestvuje što su saveznici, odnosno  Amerikanci sa 500 aviona 15. aprila 1944. Godine bombardovali Beograd, srpsku prestonicu koja je već toliko teško propatila. Rutam se čudi kako da savezničke snage, koje u svojim štabovima imaju savetnike koji poznaju običaje Pravoslavne crkve, mogu da donesu odluku da bombarduju napaćeni pravoslavni grad i narod baš na Uskršnju nedelju. Džasper Rutam zapaža da je tri godine ranije na  pravoslavni praznik Cveti nemačka aviacija razorila Beograd.

Rutam u tom trenutku nije znao da u nemačkom bombardovanju stradalo manje Beogradjana, nego u trodnevnom svazničkom bombardovanju za vrememe Usršnje nedelje 1944.  godine, kada su uništene pijace, više bolnica, porodilište, domovi u kojima su bila smeštena ratna siročad i zbeglice. Bio je to krvavi Uskrs u kojem  je porušeno 687 zgrada i ubijeno više hiljada civila. Pravi broj nikada nije utvrđen , komunistički orjentisani istoričari koji na ovo bobmardovanje gledaju blagonaklono, pominju dve hiljade pogunulih građana. Ima istoričaraa i novinara koji tvrde da ta brojka deset puta veća.

Džasper Rutam čak uočava razlike između srpskog i vlaškog stanovništa. Posebno opisuje političku lojalnost prema Britaniji i saveznicima lokalnog srpskog stanovništa. On ističe da je obišao tridestak sela i tri četiri manja grada i imao bezbroj samostalnih susreta sa narodom. Posebno napominje da je imao potpunu slobodu da istražuje i raspituje se šta ljudi misle. Rutam beleži da je samo u dva slučaja sreo dva čoveka “koji su bili strogo kritični prema Mihajiloviću, njegovoj politici i njegovom pokretu”. Prema njegovim rečima najdublja i najraširenija je lojanost prema kraljevskoj dinastiji Karađorđevića. Mihailović je imao status heroja iz naroda. Džsper kaže da je za narod Mihailović bio čiča Draža, nesumljivi vođa, koji zbog brige o narodnim interesima naredio da se bore samo u slučaju potrebe.

Džasper Rutam kritijuje četničku neaktivnost i objektivno opisuje slabosti Ravnogorskog pokreta. To kod nekih čitalaca i tumača istorije izaziva pogrešan utisak da je Rutam, zbog kasnije promene britanskog stave prema Draži Mihailoviću, naklonjen partizanskom pokretu. Takav zakqučak je apsolutno neosnovan jer, Rutam objašnjava da se na terenu u Srbiji uverio u nemogućnost epskih podviga i herojskih akcija. On istovremeno daje delimično  opravdanje kritikovane ravnogorske neaktivnosti. Upozorva na stalne i velike nemačke napore da iskorene  Mihailovićevu organizaciju, putem preventivnih vojnih akcija, ali i stalnih hapšenja, streljanja i slanja u logore Mihailovićevih sledbenika.

Drugi faktor koji je, po Rutamovom mišljenju, uticao na relativnu neaktivnost prema Nemcima, bila je njihova ratna politika prema kojoj su svaku i najmanju agresivnost uperenu prema svojim snagama kažnjavali krvavim odmazdama i ubijanjem nedužnog stanovništa. Rutam kaže, da je za takve surove represalije, kao što je streljane civila za jednog nemačkog ubijenog vojnika, prvi put čuo u Jugoslaviji. Kada su Nemci posle jedne  oružane akcije četnika i članova Rutamove vojne misije ubili dva nemačka vojnika na Dunavu i privremeno obustavili rečni saobraćaj na ovoj reci, Nemci su za odmazdu ubili 150 Srba u logoru na Banjici, sam Rutam se našao u velikoj  moralnoj dilemi: da li je pomenuti napad vredilo toliko ljudskih  života?

Rutam se na jednom mestu, u svojim memoarskim zapsima pita: “Kako je bilo moguće optuživati Mihailovićev pokret otpora za neaktivnost, kada je upravo to sugerisano pokretima otpora u Francuskoj, Poljskoj, Belgiji, Holandiji ili Norveškoj, dok se ne pojave savezničke snage u njihovim krajevima“?

Rutem vrlo upečatljivo opisuje i dogadjaj koji potvrđuje njegov zaključak da Mihailovićev Ravngorski pokret nije sarađivao sa okupacionim snagama. Sve je počelo, kada se četnički kapetan Skakić sa svojim ravnogorcima oružano sukobio sa nemačkim vojnicima. Rutam dalje piše:

“Nakon toga, nemački komandant je pisao kapetanu Skakiću, pitajući ga zašto je izvršio napad. Skakić je,plašeći ci se da će Nemci kao meru represije spaliti seluo Urovicu, pismeno odgovorio da nije on izvršio napad. Nešto kasnije Petrović je saznao za to i naredio Velji da strelja Skakića zbog saradnje sa neprijateljem. Velja je izvršio naređenje. Skakić se poneo veoma hrabro i dostojanstveno, čitajući svoju presudu streljačkom stroju i umirući sa rečima Živela Jugoslavija”!

Isorijski izvori potvrđuju ovu priču o streljanju Skakića, obelodanjujući da je isto odobrio Draža Mihailović. Skakićevo ime bilo je Nikola i bio oficir pod komandom majora Velimira Piletića, komandanta Krajinskog korpusa u sastavu Štaba istočne Srbije.

I pukovnik Jevrem Ješić-Ješa, klasni drug sa Vojne akademije generala Miahilovića, streljan je 1944. godine zbog potpisivanja sporazuma sa nemačkim komandantima. Ješića je u porobljenom Beogradu zavrbovao Gestapo i 1943. godine poslao u Mihailovićeve redove. To je utvrdio Preki vojni sud pri Prvom ravnogorskom korpusu, pod komandom majora Predraga Rakovića, koji je izrekao smrtnu presudu Ješiću zbog potpisivanja kolaboracije sa Nemcima.

Rutam, koji je imao potpunu slobodu kretanja i mogućnost da proveri raspoloženje naroda, što nije bio slučaj sa njegovim kolegama iz misija pri partizanskim štabovima, na više mesta naglašava da nigde i nikada nije primetio nikakve znakove kolaboracije Ravnogorskog pokreta sa okupatorom. Naprotiv, okupotori i njihovi saradnici tretirali su četnike kao osvedočene neprijatelje.

Rutamova knjiga je snažno rušila od komunista forsiranu lažnu optužbu da su Mihailovićevi vojnici i pokret bili saradnici okupatora. To je po mišljenju dr Bojana Dimitrijevića bio glavni razlog što ova, po Ravnogorski pokret kritički nastrojena knjiga, nije objavljivana u nekadašnjoj Jugoslaviji. U Srbiji je pvi put prevedena i objavljena tek 2004. godine.

Zbog nemačkih progona i represija, prema Rutamovim zapažanjima, sabotaže saobraćaja na železnici  i Dunavu, zatim privredna i ekonomska sabotaža, prvenstveno u Srbiji, kao i špijunaža i propaganda u korist saveznika bile su osnove delovanja Ravnogorskog  pokreta. Postojanje Mihailovićeve organizacije, njegov način gerilskog rata i strah od opšteg ustanka u srpskim zemljama primorao je okupatore da drže znatne  vojne i policijske snage u Srbiji, gde je Ravnogorski pokret bio najjači. Na taj način ovaj Pokret, prema Rutamovoj analizi, vezao je veliki broj okupatorskih vojnika koje bi u drugačijim okolnostima nemačka komanda mogla da upotebi na drugim ratištima.

Rutam beprekorno uočava svu kompleksnost ratnih zbivanja na prostoru Jugoslavije i posebno Srbije, ali i različitosti između raznih britanskih službi koje su kreirale i vodile politiku prema Jugoslaviji. On iskazuje i visok stepen medijske pismenosti. Shvata da promena u izveštavanju o događajima na Balkanu od Radio Londona, predstavlja najavu i promene britanske politike premaa Mihailoivćevom pokretu. Rutama posebno pogađaju  laži i smišljene dezinformacije britanskih medija.

On posebno pojašnjava dogadjaje oko oslobođenja Višegrada u jesen 1943. godine (dogadjaj koji istoričari nazivaju ofanzivom Jugoslovenske vojske u Otadžbini u istočnoj Bosni 1943. godine).  Džasper Rutam je zapisao da je ta operacija preduzeta u oktobru i da su osvajanju Višegrada učestvovali i general Amstrong, potpukovnik Hadson i major Džek. Tom prilikom je raznet most na pruzi Užice – Višegrad, kao i nekoliko tunela. Rutam konstatuje da je ravnogorsko zauzimanje Višegrada “umrljano masakrom nekoliko muslimanskih stanovnika, koji su izvršili razbesneli srpski vojnici”. Dalje navodi da je kao rezultat britanskog protesta usledilo streljanje dva srpska vojnika!

Predstavnici britanskih i američkih posmatračkih misija svojim komandama su javili da su ovu operaciju u Istočnoj Bosni izvele Mihailovieve snage (vojni izveštaji potvrđuju da je u Višegradskom garnizonu ubijeno 350 nemačkih i ustaških vojnika, 400 ranjeno i 22 zarobljeno, a četnici su imali 23 mrtva i pet ranjenih).

Pošto su Mihailovićeve snage nastavile ofanzivu prema istočnom Sarejevu i oslobodile  Rogaticu, partizani su ušli u Višegrad, gde se Nemci i ustaše više nisu vraćali. Medjutim, “Bi-Bi-Si(BBC), evropski centar objavio je vesti da je narodno-oslobodilačka vojska maršala Tita oslobodila Višegrad i uništila komunikacije između njega i Užica. Razočarani Miahilović zatražio je da ubuduće prilikom emitovanja vesti BBC uopšte ne spominju njegove trupe i aktivnosti!

Rutam je čekajući evakuaciji iz Srbije, upoznao Dražu Mihailovića. Opisao ga je kao skromnog, savesnog čoveka sa izuzetnim ličnim šarmom! Ali i kao očajno umornog, razočaranog i zabrinutog vođu. Navodi da je Mihailović pravi Srbin, ističe da je bio više nego inteligentan i da je odlično shvatao međunarodni položaj svog svog pokreta i Jugoslavije, uopšte. Pored već pomenutih zamerki na račun komandovanja Ravnogorskim pokretom Rutam opisuje Mihailovića  kao priajtelja Britanije i saveznika, antikomunistu i promotera dostignića zapadne demokratije.

Rutam dalje priznaje da saveznička pomoć Ravnogorskom pokretu bila simbolična, a partizanima zapanjujuće velika. Takođe navodi da je od oficira za otpremu aviona saznao da je jednom prilikom partizanima za jednu noć izbačeno 60 tovara oružja, municije i druge saveničke pomoći. Ravnogorci u Istočnoj Srbiji su dobili samo 27 tovara pomoći i to za godinu dana. Ruatam je obradio i evakuaciju oko 60 savezničkih oficira i 40 američkih pilota, posle obaranja aviona iznad Srbije, a koje su spasili pripadnici Ravnogorskog pokreta sa improviozovanog aerodroma u okolini Čačka.

Džasper Rutam, koji je bio dobar poznavalc istorije jugostočnog Balkana, znao je da njegovi meomoarski zapisi mogu biti uzrok livkidacija progona za ljude koje u njima pominje. Zato je promenio imena, ponekad i oblasti komande odgovornosti oficirima sa kojima je sarađivao. To je uradio uz sledeće objašnjenje:

“Na Balkanu, vojevanje, politika, život i smrt nisu daleko jedno od drugog i nemam nameru da stvaram neprilike bilo kom pojedincu hvaleći ili okrivljujući ga”!

Rutam kaže da se trudio da bude nepristrasan i da ništa ne zna o partizanskom pokretu jer je, jedini partizan koga je ikada video živog ili mrtvog, tokom 372 dana boravka u Jugoslaviji, bila mala osamnaestogodišnja devojka Hrvatica, partizanska bolničarka, koja je bila zarobljena i doneta u Mihailovićev štab.

Naslovna fotografija: Džasper Rutam, naslovna strana njegove knjige „Pucanj u prazno“ i Draža MIhailović

*Izdavačka kuća “Narodna prosveta” i redakcije “Azbučnika indentiteta” i “Tamo daleko” pripremaju štampanje fototipskog izdanja knjige “Pucanj u prazno” Džaspera Rutema iz 1946. godine, na engleskom jeziku, a ovaj tekst advokata Predraga Savića ići će umesto pregovora uz ovu izuzetno značajno istorijsko delo.