Srpski Kupres svojim junacima i mučenicima
Piše: Dušan Marić
Sa Kupreške visoravni stiže još jedna lepa vest, koja će obradovati sve Srbe kojima je stalo do negovanja kulture sećanja a najviše hiljade Kuprešaka koje je ratni vihor razvejao širom sveta.
U Novom Selu, centru srpske opštine Kupres, obnovljen je spomenik koji je u vreme SFRJ podignut žrtvama ustaškog terora na dela Kupreške visoravni koji se nalazi u Republici Srpskoj.
Po površini mala, po budžetskim sredstvima siromašna, po stradanju velika a po srcima gorštaka koji u njoj bogata opština, se i na ovaj način na častan način odužila svojoj postradaloj deci.
Spomenik je posvećen za 124 civilne žrtve rata, 126 pripadnika Narodnooslobodilačke vojske, među kojima su i ustanici poginuli 1941/42 godinu, koji se nisu zvali ni partizanima, ni četnicima, i osam pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini iz Blagaja, Rastičeva, Mrđenovaca, Novog Sela, Šemenovaca, Barjemovaca i Omara.
Skoro svi od 258 poginulih stradali su od ruke hrvatskih ustaša ili u borbama u kojima su pokušali da od njih zaštite srpska sela.
Najveća tragedija Blagaj i okolna sela zadesila je uoči Ilindana 1941. godine, kada su Hrvati iz Rastičeva i Zlosela, prve komšije, na livadama Blagajskog polja kidnapovali 43 kosca i žive ih bacili u jamu na Raičevoj kosi.
Između ostalih, u jami je ugašena mladost tri sina Jove Marića, tri sina Sime Marića, tri sina Pere Kneževića, tri sina Krstana Zubića…
Obnovu spomenika finansirala je opština Kupres.
-Mi jesmo siromašna opština ali bilo je neprihvatljivo, ružno, da spomenik našim mučenim precima bude u ruševnom stanju. Tim pre što se nalazi u centru opštine, pored regionalnog puta Šipovo – Kupres. Zahvaljujem se Urošu Zubiću, kamenorescu iz Sremčice kod Beograda, našem zemljaku, koji je izradio i na spomenik postavio novu spomen ploču – kaže Srđan Petković, načelnik opštine.
U istom školskom dvorištu nalaze se još dva spomenika. Spomen bista narodnom heroju Milošu Žderi i spomenik koji je podignut u slavu 193 borca i 38 civila sa Kupresa koji su poginuli u ratu od 1991. do 1995.godine.
U istom spomen kompleksu, pored obnovljenog spomenika, sahranjeni su i posmrtni ostaci više stotina žrtava ustaškog terora i partizanskih boraca koji su poginuli u Drugom svetskom ratu.
Od 1941. do 1945. godine na Kupreškoj visoravni ubijeno je 1.036 civila. Među njima je bilo 300 dece, od kojih je 255 bilo mlađe od 10 godina, 254 žena i oko stotinu staraca. Najmanje 218 žrtava bačeno je u jame, 175 živo spaljeno a 49 zaklano.
Ruža (Vukana) Spremo spaljena je sa petoro svoje dece, Milica (Konstatina) Spremo sa osmoro svoje dece, Zorka (Steve) Spremo sa četvoro svoje dece, Milica (Marka) Spremo sa četvoro svoje dece, Makilija (Marinka) Spremo sa četvoro svoje dece…Milošu Spremi plamen je sagoreo osmoro dece, Ljubi Gligoriću četvoro, Miloradu Spremi troje…Nedeljko i Anđa Spremo zapaljeni su sa četvoro svoje dece.
Još najmanje 24 srpska civila umrla su od gladi u zbegovima po kupreškim šumama.
U borbama oko Kupresa poginulo je i više stotina partizana, najviše proletera iz Crne Gore i Srbije. Među njima i sedam narodnih heroja. Većina njih je posle rata sahranjena u zajedničku spomen kosturnicu u centru Kupresa, nad kojom je podignut lep spomenik.
Nakon poslednjeg rata, hrvatske vlasti u Kupresu su spomenik porušile a posmrtni ostaci proletera i ostalih boraca i civila su iz kosturnice preneseni u Novo Selo, na teritoriju Republike Srpske.
Pre nekoliko godina Uroš Zubić je u dvorištu seoske Crkve Svete Trojice podigao lep spomenik mučenicima iz jame na Raičevoj kosi.U porti svetinje izgrađena je i spomen soba u kojoj se nalazi ploča sa imenima I fotografijama poginulih pripadnika Vojske Republike Srpske.
