Atanasije Šola: istaknuti borac za srpska prava u Bosni

Jedan od najistaknutijih boraca za prava srpskog naroda pod austrougarskom čizmom na području BiH početkom prošlog vijeka bio je Atanasije Šola. Držanje i politički stav naslijedio je od rođaka Vojislava, jednog od prvih srpskih prvaka koji je digao glas protiv najprije turske, a zatim i austrougarske okupacije, ali je, tvrde to istoričari, svojim angažmanom u prve dvije decenije 20. vijeka značajno nadmašio i Vojislavovu ulogu.

Kraj 19. i početak 20. vijeka na području BiH ostao je obilježen žestokom borbom za crkvenu, školsku i političku autonomiju srpskog naroda. Iako su i turske i austrougarske vlasti pokušavale da asimiluju Srbe i svrstaju ih u novu bosansku naciju, ugledni članovi društva među kojima je bilo najviše trgovaca i crkvenih velikodostojnika predvodili su narod u borbi protiv tih težnji. Istaknuto djelovanje Atanasija Šole svojevrsno finale imalo je s kraja Prvog svjetskog rata kada je postao prvi predsjednik Narodnog vijeća BiH, a zatim i prve Zemaljske vlade, ali do tog cilja valjalo je preći izuzetno dug put.

Atanasije Šola rođen je 1878. godine u Trstu. Njegov otac Jovan sklonio se od turskog progona u taj italijanski grad. Šole su bile ugledna trgovačka porodica u Mostaru, a Atanasijev djed Risto jedan je od najbogatijih trgovaca, istovremeno izuzetno aktivan na području kulture. Takve ličnosti smetale su turskim vlastima, pa je Jovan odlučio da se skloni. U Trstu je imao trgovačku radnju, međutim, mladom Atanasiju rano umire majka, pa otac donosi odluku da se vrati u Mostar. Bilo je to 1886. godine.

Atanasije se već kao dječak uključivao u rad kulturno-umjetničkih društava, a najviše Srpskog pjevačkog i kulturno-umjetničkog društva „Gusle“ koje su vodili Aleksa Šantić, Svetozar Ćorović i Jovan Dučić. „Gusle“ su bile svojevrstan svjetionik srpske tradicije i kulture u Mostaru tog doba. Atanasije nije pohađao osnovnu školu nego je ispite polagao „sa daljine“. Školovanje nastavlja u Trstu, a zatim odlazi u Pariz gdje završava gimnaziju i tri semestra na studijima francuske književnosti. Studiranje prekida zbog bolesti oca, pa se 1899. vraća u Mostar. Nekoliko mjeseci kasnije postaje urednik časopisa Zora koji je pet godina ranije pokrenuo sa već pomenutim Dučićem i Šantićem.

Nakon gašenja Zore ista ekipa uz još neke prvake poput Riste Radulovića već 1907. godine osniva list Narod. Značaj Naroda nije samo u objavljenim tekstovima, nego i u činjenici da je grupa okupljena oko tog lista formirala listu za izbore za bosansko-hercegovački sabor. Šola biva izabran za poslanika i u saboru formira Narodnu grupu koja se zalagala za potpunu političku autonomiju BiH u okviru Austrougarske, ali samo kao prelaznu opciju prema ujedinjenju sa Srbijom i Crnom Gorom. Austrougarska aneksija BiH prekida te aktivnosti, a Šola i ostali postaju žestoki protivnici okupatora iz Beča.

Kao poslanik sabora 1912. godine zalaže se za poboljšanje položaja Srba unutar monarhije pokušavajući da postigne određene kompromise sa bečkim dvorom što nailazi na negativne reakcije drugih srpskih prvaka, prije svega Petra Kočića. Ipak, krajem 1913. dolazi do približavanja dvije srpske „frakcije“ koje zajedno izlaze na izbore i ulaze u sabor, ali napuštaju prvu sjednicu u znak protesta zbog diskriminacije predstavnika Srba u Austrougarskoj.
Atanasije Šola se gorljivo zalagao za saradnju Srba sa muslimanima i Hrvatima.

Nakon Sarajevskog atentata biva uhapšen i sudilo mu se u banjalučkom Veleizdajničkom procesu na kojem je osuđen na 12 godina tamnice. Kaznu je služio u Nevesinju, Zenici i Travniku.

U oktobru 1918. izlazi iz zatvora, a njegove zasluge u borbi za bolji položaj Srba nisu zaboravljene, pa postaje prvo predsjednik Narodnog vijeća, a zatim i Narodne vlade, koja sredinom 1919. postaje Zemaljska vlada BiH.

Nakon nekoliko mjeseci povlači se sa tog mjesta. Kratko je bio ambasador u Kopenhagenu, ali se brzo vraća u Sarajevo, gdje nastavlja da živi kao penzioner.

Između dva rata podržavao je djelovanje Organizacije jugoslovenskih nacionalista, a zatim i Demokratske stranke.

Tokom Drugog svjetskog rata živio je u Sarajevu.

Društvo „Gusle“ obnovio je 1945. godine, ali komunističke vlasti su ga ukinule tri godine kasnije.

Preminuo je u Sarajevu 19. septembra 1955.

Izvor: P-portal/Žarko Marković