Večna kuća znamenite Srpkinje u Dubrovniku srpska sramota

Putem od „vrata od Pile“, baš tamo gde počinju mnoge drame dubrovačkih pisaca, koji vodi ka Lapadu, na uzvišenju sa kog se prostire prelepi pogled na plavo more, valovito i nervozno u ovim decembarskim danima, nalazi se jedino pravoslavno groblje u Dubrovniku, Boninovo, odvojeno visokim zidom od katoličkog dela groblja. Ovde počivaju mnoga velika imena koja su hrabro držala do nacionalnog identiteta, ali njihova sudbina slična je kao i Jelisavetina – ostali su bleda slova na mermernim pločama.

Nakon kraće potrage, ekipa portala Srbija Danas naišla je na grob naše velikanke. Odmah po ulazu na glavnu kapiju, s desne strane, uz sami zid betonske ograde, nalaze se grobovi, na prvi pogled, manje važni u odnosu na ostala, na kojima se čak i šareni po koji cvet. Jedan u nizu bio je i grob prve žene arhitekte, Jelisavete Načić. Jedan kamen pravougaonog oblika na kome piše „Jelisaveta Načić 1878 – 1955“. Samo grobno mesto nije popločano, kao kod većine grobnica, a dubrovačko decembarsko sunce doprinelo je da Jelisavetin grob bude prekriven zelenom travom kao da je proleće. Na samoj ploči zatekli smo nekoliko belih, veštačkih ruža što je donekle i pomak u odnosu na to kako je pre nekoliko godina grob bio zatečen. Međutim, naznaka da Jelisaveta dobije spomenik kakav dolikuje arhitekti, nažalost nema.

Iza nje je ostala jedna jedina fotografija i mnogo građevina kojima nas je zadužila. Jelisaveta Načić je ostala zabeležena u istoriji, svojim delima, ali danas se retko spominje i govori o njoj. Ne obeležavaju se godišnjice njenog rođenja, jubileji izgradnje kulturnih zdanja koje je projektovala, niti je označen njen grob onako kako zaslužuje jedna velikanka. Da li je njena želja, kako se navodi u pojedinim izvorima, bila jača od onoga što ona zaslužuje ili je ipak u pitanju nešto drugo?

Sudbina naše velikanke

Jelisaveta Načić, najmlađa od trinaestoro dece uglednog beogradskog trgovca Mihajla S. Načića, odrastala je u udobnosti porodičnog imanja na padini ispod današnjeg hotela „Moskva“. Njena porodica, poznata i po iznajmljivanju kočija za kraljevske svečanosti, posedovala je i kuće u Hilandarskoj ulici. Umesto da sredstva priprema za miraz, kako je bilo uobičajeno, Jelisaveta je odlučila da ih iskoristi za ostvarenje svog sna – školovanje i karijeru arhitekte. Sa 22 godine postala je prva žena arhitekta u Srbiji, kao i prva žena zaposlena u državnoj upravi, kada je 1901. dobila posao crtača u Ministarstvu građevina. Iako joj propisi nisu odmah omogućili rad u struci, položila je državni ispit 1902. i počela da gradi svoju karijeru.

U trenutku kada se činilo da će Jelisavetina karijera nastaviti da se razvija i cveta, njen rad prekinuo je Prvi svetski rat.
Ovaj sukob, započet 1914. godine kada je Austro-Ugarska objavila rat Srbiji nakon atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju u Sarajevu, trajao je do 1918. godine. Srbija je iz rata izašla kao pobednica, ali po visokoj ceni – prema podacima Enciklopedije Britanika, zemlja je izgubila više od 330.000 stanovnika.

Ipak, odvođenje u logor donelo je Jelisaveti i svetlu tačku u životu – tamo je upoznala budućeg supruga, albanskog pesnika i profesora Luku Lukaja, autora prvog srpsko-albanskog rečnika. Venčali su se u logoru, a 1917. godine dobili su ćerku Luciju.

Lukin ujak, biskup iz Trsta, uspeo je da izdejstvuje oslobađanje Jelisavete i njihove ćerke iz logora. Nakon toga, Jelisaveta i Lucija su se vratile u Beograd, kod njene porodice, gde su čekale Lukin povratak. Međutim, njihova priča nije se zaustavila u Beogradu – ubrzo su se svi preselili u Skadar, a potom je njihov stalni dom postao Dubrovnik, u zgradi u blizini katedrale na Stradunu.

Po preseljenju u Dubrovnik, Jelisaveta se više nije bavila arhitekturom, iako je tokom svoje karijere ostvarila izuzetne uspehe i ostavila neizbrisiv trag u arhitektonskom razvoju Beograda pre Velikog rata.

„Priča o evropskim arhitektkinjama počinje sa njom, ali se na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu ne izučavaju radovi arhitektkinja, pa studentkinje uglavnom pronalaze uzore u muškim kolegama“, dodaje Zindanović.

Jelisaveta Načić nije dobila državnu penziju koju je tražila. Preminula je 1955. godine u Dubrovniku, ostavljajući za sobom mnoga značajna arhitektonska ostvarenja u srpskoj prestonici pored kojih mnogi Beograđani i turisti svakodnevno prolaze.

Čime nas je sve Jelisaveta zadužila?

Prvi uspeh postigla je na konkursu za crkvu Svetog Đorđa u Topoli, osvojivši treće mesto. Ubrzo je postala jedan od glavnih arhitekata Beogradske opštine, u vreme kada je grad doživljavao urbanističku transformaciju. Njen prvi realizovani projekat, osmišljen prema ideji Dimitrija Leka, bio je uređenje Malog Kalemegdana. Tu je izgradila neobarokne stepenice od ripanjskog zelenog kamena, koje vode iz Pariske ulice na beogradsku tvrđavu. Na Velikom Kalemegdanu doprinela je projektovanjem baroknih stepenica i ograde Savske aleje, uništenih tokom Prvog svetskog rata.

Jedan od najmonumentalnijih projekata Jelisavete Načić bila je zgrada osnovne škole „Kralj Petar Prvi“, završena 1906. godine. Smatrana jednim od najmodernijih školskih objekata tog doba, ova škola je zauzela prestižno mesto u neposrednoj blizini Saborne crkve i Konaka kneginje Ljubice. Fasada je ukrašena reljefnim portretima Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića. Zgrada je bila i domaćin prve košarkaške utakmice u Beogradu, a njen dizajn bio je izložen na IV jugoslovenskoj izložbi 1912. godine.

Na Terazijama je prvobitno bilo planirano postavljanje fontane s Pobednikom Ivana Meštrovića, ali je statua zbog reakcija javnosti premestena na Kalemegdan, gde je postavljena 1928. godine, u čast desetogodišnjice proboja Solunskog fronta.

Tekst i fotografije: Srbija danas