Duhovno utočište srpskih velikana, ali i naroda

U oazi, prirodnoj i duhovnoj, manastir Krupa, kao istinski biser pravoslavne duhovnosti i dalje sabira preostalo stado Hristovo u ovim pustim krajevima dalmatinske Bukovice. Zaogrnuta Velebitom, u oazi koja razbija monotoniju krša, kao biljka u sred pustinje, svedoči da je Gospod živ, da Duh Njegov diše gde hoće.

Manastir Krupu, najstariji manastir u Eparhiji dalmatinskoj, prema predanju, podigao je 1317. godine srpski kralj Milutin, u slavu Presvete Bogorodice. Nalazi se podno Velebita, blizu izvora istoimene reke. Predanje kaže da su mu temelje postavili monasi iz manastira Krupe na Vrbasu. I ovaj manastir, kao i Krka i Dragović, uvek je delio sudbinu sa srpskim pravoslavnim narodom iz tih krajeva, kome je i pripadao. Često je stradao u raznim najezdama. Ipak je iza toga uvek i obnavljan.

O ovoj svetinji ove nadahnute reči čitamo u tekstu od Vaska Radulovića na portalu Srbi.hr u kome se ističe da je Krupa najzapadnija zadužbina koju su podigli vladari iz roda Nemanjića. Nalazeći su neprestano na međi velikih carstava, u procepu između Istoka i Zapada, manastir je preživljavao brojna istorijska iskušenja, koja su na njegovom jevanđeoskom tkivu ostavljala brojne ožiljke.

U svojoj bogatoj istoriji predstavljao je važno duhovno utočište i nacionalni bedem srpskog naroda u Dalmaciji. Istovremeno, oduvek je bio i sedište crkveno-prosvetnog života u ovom delu Dalmacije.

Prvi put od utemeljenja obnavljan je u vreme cara Dušana, 1345. O tome svedoči zapis na svodu manastirske crkve. Srpski kraljevi Milutin, njegov sin Stefan Dečanski, kao i unuk Stefan Dušan, izdavali su manastiru darovnice u vidu zemljišta za izdržavanje, a kasnije su to i Turci potvrđivali fermanima iz Stambola. Manastir je darivala i mati Angelina, srpska despotica. To je učinila 1494. godine.

Kao najdragoceniji biser krajolika, koji je prava oaza u gorštačkom kamenjaru i kršu, manastir je za sve ovo vreme preživeo brojne ratove između Turaka, Mletaka, Austrijanaca, nalete hajduka, uskoka, vreme komunizma, „Oluju“.

U mletačko-turskim ratovima manastir Krupa je teško stradao u više navrata, a naročito 1502. i 1620. U dvadesetom veku desilo se isto u dva navrata: 1941. i 1995. godine. Prvi put su ga oskrnavile Pavelićeve ustaše, a drugi put, uprkos nastojanju hrvatske države da ga potpuno zaštiti, znatno je opustošen u poslednjem ratu. Ipak je posle stradanja svaki put obnavljan. Tako biva i danas.

Velika i temeljna popravka manastira izvršena je 1855. godine, i to uz pomoć Rusije, Srbije i Austrije. Austrijska vlada je obnovu uslovila zahtevom da manastirski prozori moraju biti izvedeni u gotskom stilu. Jedan mletački dokument iz prve polovine 18. veka potvrđuje predanje da je severno od postojećeg manastira Krupe bio i jedan ženski manastir, od kojeg se danas mogu videti samo ostaci zidina. Ima ostataka i isposničkih kelija u bližoj i daljoj okolini.

Manastir Krupa čuva vredna duhovna i kulturna svedočanstva, uprkos čestim pustošenjima u prošlosti. Šezdesetih godina 20. veka otkrivene su freske u manastirskoj crkvi i to one koje je 1622. godine freskopisao hilandarski monah Georgije Mitrofanović, isti onaj inok koji je oslikao Hilandarsku trpezariju. U Krupi su čuvane ikone italo-kritske škole, rad Jovana Apake. Čuva se i čestica moštiju sv. Jeroteja. Tu je i kivot iz manastira Rmnja koji je donesen u Krupu u toku bosansko-hercegovačkog ustanka 1875. godine. Manastirka riznica čuvala je i tri antiminsa: jedan je jerusalimskog patrijarha Teodosija, drugi patrijarha Arsenija IV Šakabente iz 1743. i treći je tzv. Krupski iz 1739. godine.

U manastirskom arhivu čuvana su i 22 turska fermana, od kojih je zanimljiv onaj koji se odnosi na zaštitu manastira Krke, a izdao ga turski sultan Mustafa II u Stambolu.

Nekada je bilo više od dve hiljade knjiga, a sada je tu oko tri stotine, od čega je desetak rukopisa, među kojima je minej iz 15. veka za mesec novembar. Posebno se, u Krupi, ponose i pergamentom iz 18. veka na grčkom jeziku kao i Jevanđelistarom, darom ruske carice Jelisavete Petrovne. Tu je i srebrni servis za kafu iz 18. veka iz Rusije, kao i carske dveri Gerasima Zelića iz 1779. godine.

Velikani srpske književnosti, Dositej Obradović i Simo Matavulj nalazili su, svaki u svome vremenu, duhovno utočište u ovoj nemanjićkoj svetinji. Matavulj je u Krupi proveo četiri godine i po sopstvenom priznanju baš ovde upoznao „skrivene lepote srpskog jezika“.

Ličnost krupskog monaha Gerasima Zelića u velikoj meri obeležila je istoriju manastira Krupa. Rođen je u obližnjem selu Žegar, 1752. godine. Ovaj Dalmatinac, od svoje rane mladosti, sav svoj život posvetio je Crkvi Hristovoj i manastiru Krupa kojem je pribavio brojne bogoslužbene knjige, utvari i druge vrednosti. Gerasim Zelić bio je prvo svešteno lice koje je bilo član Matice srpske osnovane 1826. godine. Umro je u izgnanstvu, u Budimu, a njegovi zemni ostaci kasnije su preneseni i sahranjeni u manastirskom groblju, gde i danas počivaju.

Sredstvima ministarstva kulture Republike Hrvatske manastir je obnavljan, a od 2013. do 2015. godine kompletno, od temelja do krova konstruktivno je obnovljena crkva, naravno pod budnim okom i odobrenjima Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Po projektima konzervatora iz Zadra i Novog Sada skinut je balkon sa priprate, koja je potom ikonopisana. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture pomogao je restauraciju ikonostasa i carskih dveri Gerasima Zelića.

Obnova Krupe počela je 2000. godine, blagoslovom tadašnjeg Episkopa dalmatinskog Fotija, od kada se u ovom velelepnom manastiru odvija monaški život, a Srbe sa svih strana sveta dočekuju arhimandrit Gavrilo, nastojatelj manastira.

Leta gospodnjeg 2017. godine, u avgustu mesecu, ova pravoslavna svetinja proslavila je svoj jubilej od sedam stotina godina, sedam vekova stradanja, buđenja, obnove, života i trajanja jedne od najvećih srpskih svetinja kada se, pod njegovim svodovima okupio verni srpski narod.