Hramovi Svetog Save širom dijaspore
Piše: Marko Lopušina
Rastislav Rastko Nemanjić, najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje i Ane Vukanović bio je srpski princ, monah, iguman manastira Studenica, književnik, diplomata, svetski putnik i hodočasnik, prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Rođen je oko 1175. u Rasu, a 1192. godine se zamonašio u ruskom manastiru an Svetoj Gori i dobio ime Sveti Sava. Izborio je 1219. samostalnost srpske crkve, osnovao svetosavlje i ušao u istoriju srpskog naroda.
Sveti Sava je svetac i jedan od najpopularnijih ličnostui u srpskom narodu. I crkva i narod ga slave i daju imena pravoslavnim hramovima, školama, kulturnim ustanovama, udruženjima i društvima širom sveta. Najveći broj sabornih hramaova Srpske pravoslavne crkve u inostranstvu nosi ime Svetog Save.
Prva srpska pravoslavna crkva u SAD je hram Svetog Save, koji je sagrađea 1894. u Džeksonu, Kalifornija. Podigao ga je otac Sevastijan Dabović, prvi srpski sveštenik rođen u Americi, koji se izborio se za samostarlnost SPC u Americi 1921. godine. Hram je američki spomenik kulture. Ima crkvu, kapelu i groblje. Poznat je po bučnoj proslavi Božića, svojoj biblioteci i Kampu za mlade američke Srbe.
Sigurno najpoznatiji srpski toponim u SAD je hram Svetog Save na Menhetnu u Njujorku. SPC je kupila ovu crkvu od evangelista 1944. godine uz pomoć vladike Nikoleja Velimirovića, kralja Petra Drugog Karađorđevića i akademika Mihajla Pupina. Sagrađena je 1850. godine. Bila je podignuta na drvenim stubovima. U crkvi se nalazio vizantijski ručno rađen ikonostas donet iz manastira Sveti Naum u Ohridu. Ikone je radio ruski ikonopisac Ivan Meljinkov. U porti je bista Nikole Tesle.
Zbog svoje kulturološke vrednosti država SAD je hram Svetog Save uvrstila u američku kulturnu baštinu. Crkva Svetog Save u Njujorku je stradala dva puta – šezdesetih godina od eksplozije i 2016. u požaru. Obnova ovog hrama se privodi kraju. Srbi i Amerikanci su ponosni na srkvu Svetog Save na Menhetnu.
I srpski manastir Svetog Save u Libertivilu je zvanični spomenik američke kulturne. Otvoren je 1931. godine. Ima crkvu, spomenik generalu Draži Mihailoviću, vojvodi Momčilu Đujiću i vojvodi Pavlu Đurišiću, spomenik pripadnicima SBP, ima i najveće srpsko groblje u Americi. Tu je bio sahranjen kralj Petar Drugi Karađorđević i pesnik Jovan Dučić, kao i episkopi i drugi velikani srpske emigracije. U ovom manastiru rade Bogoslovija, Teološki fakultet, Kolo srpskih sestara i prva Srpska knjižara u državi Ilinois.
Ime prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Save nose Saborna ckrva Parmi, koja je osvećena je 1924. godine, Saborna crkva u Milvokiju formirana je 1912. godine, Saborna crkva u Sidneju, opštine Mona Vejn i Varivud formirana je 1949. godine, Saborna crkva u Beču, osnovana je 9. decembra 1860. godine. Hram je podignut od 1890. do 1893. godine. Zatim, Saborna crkva u Londonu, osvećena 1952. godine i Saborna crkva Svetoga Save u Parizu, koja je osnovana je 1947. godine, a hram je podignut 1984.
Sveti Sava je i Srpska škola u Crkvenoj opštini Sveti Georgije u Kopenhagenu, koja je osnovana 2005. godine. Zatim i Srpsko društvo u Leverkuzenu od 1971. godine, pa crkveni hor pri hramu Svetog Save u Londonu od 1952. godine. Sveti Save je Srpsko kulturno društvo formirano 1990. godine u Nemačkoj i Evropi, potom Srpsko udruženje nastalo 2002. godine u Pragu i Srpsko društva “Sveti Sava” u Kranju, osnovano 1990. godine
Sveti Sava je prilikom prvog hodočašća u Svetu zemlju, podigao konake za srpske monahe u gruzijskom manastiru Svetog Krsta nedaleko od Jerusalima. Potom je otkupio zemljište na brdu Sion i tu sazidao manastir za srpske monahe, dok je u Akri, u tada palestinskom pristaništu, od Latina otkupio Crkvu Sv. Đorđa, da posluži kao prihvatilište monasima.
Bio je ktitor i darodavac manastira Svetog Jovana Bogoslova (kuća koju je Sava kupio, konak i crkva). Prilikom obilaska Siona, sa jerusalimskim patrijarhom Atanasijem, arhiepiskop Sava je kupio kuću (Sv. Jovana Bogoslova) tj. Sionsku Gornicu u kojoj se održala Tajna večera, kuću je otkupio od Saracena (muhamedanaca) i platio je zlatom i srebrom koje je dobio od kralja Stefana Radoslava.
Prilikom drugog boravka u Svetoj zemlji, 1235. godine, sve svoje zadužbine, manastire i metohe, poklonio je velikoj pravoslavnoj Lavri Svetog Save Osvećenog, kojim su Srbi upravljali punih 130 godina i čiji je Sveti Sava bio duhovni brat.U Jerusalimu i na Sinaju postoje srpski rukopisi koje su u Svetoj zemlji napisali srpski monasi i hodočasnici, a jedan od njih bio je i Sveti Sava. Prvi srpski arhiepiskoj Sveti Sava nosio je vredne poklone u Jerusalim, Svetu zemlju i u Svetu Goru. U katedrali u Pjaćenci nalaze se i dva vredna krsta Svetog Save izrađena od srebra i zlata.
Sveti Sava je preminuo 14. januara 1236. godiner i sahranjen je u bugarskom manastiru u gradu Veliko Trnovo.
Naslovna fotografija: Hram Svetog Save u Džeksonvilu, prvi srpska svetinja u Americi sagrađena 1894. godine
