Crna Gora se polako prazni i iseljava

Razgovor sa dr Miroslavom Doderovićem, profesorom na Filozofskom fakultetu u Nikšiću i predsednikom Geogrfskog društva Crne Gore

Piše: Snežana R.Radulović

Miroslav Doderović (1966) rođen je u Starim Plužinama. Geografiju je diplomirao na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, gdje je odmah nakon završetka studija bio angažovan kao saradnik-stipendista, da bi ga potom Nastavno-naučno vijeće Univerziteta Crne Gore izabralo za asistenta na predmetima Hidrologija, Prostorno planiranje i Regionalna geografija.

Zvanja magistra nauka (prosječna ocjena 9,80) i doktora nauka stekao je na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu.

Danas prof. dr Miroslav Doderović radi na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, gdje je angažovan na specijalističkim, postdiplomskim i doktorskim studijama. Predaje predmete Urbani i regionalni razvoj, Ruralni razvoj, Metode i tehnike u prostornom planiranju i Upravljanje projektima u prostornom planiranju. Ranije je držao predmet Prostorno planiranje na Mašinskom fakultetu (2013/2014), kao i na Arhitektonskom fakultetu u Podgorici (2014–2022) na specijalističkim i postdiplomskim studijama, gdje je predavao Planiranje seoskih naselja.

Godine 2011. izabran je u akademsko zvanje docent a Univerziteta Crne Gore za predmete Osnovi prostornog planiranja i Hidrologija kopna, a 2012. godine i na Univerzitetu Privredna ekonomija u Novom Sadu. U zvanje redovnog profesora za užu naučnu oblast Fizička i društvena geografija izabran je 2022. godine.

Autor je preko 120 naučnih radova, među kojima se nalaze i radovi objavljeni kod prestižnih međunarodnih izdavača. Učestvovao je u brojnim međunarodnim i nacionalnim projektima.

Obavlja dužnosti predsjednika Geografskog društva Crne Gore i urednika časopisa Godišnjak, predsjednika Komisije za Studentsku nagradu Opštine Nikšić (2022), predsjednika žirija za dodjelu Trinaestojulske nagrade (2023) i predsjednika žirija nagrade 18. septembar (2024).

Član je Savjeta za lokalnu samoupravu i razvoj Opštine Nikšić (2021–2025), Upravnog odbora Turističke organizacije Nikšić (2021–2025), Etičkog odbora Univerziteta Crne Gore (2015–2021), Komisije za doktorske studije na Filozofskom fakultetu i Komisije za izdavačku djelatnost Filozofskog fakulteta, čiji je predsjednik.

Bio je član Senata Univerziteta Crne Gore i Savjeta Filozofskog fakulteta, te sekretar Vijeća Odsjeka za istoriju i geografiju od 1994. do 2004. godine. Obavljao je dužnost rukovodioca studijskog programa Geografija i prostorno planiranje (2006–2014) i rukovodioca postdiplomskih studija iz prostornog planiranja (2008–2016).

Dobitnik je Zlatne plakete Geografskog društva Crne Gore (2014) i nagrade Univerziteta Crne Gore (2022) za poseban doprinos razvoju naučno-istraživačkog rada i međunarodnog pozicioniranja univerziteta i fakulteta.

Boravio je na više od trideset inostranih naučnih ustanova. U okviru evropskog programa Erasmus 2021. godine držao je predavanja na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Osijeku.

• Šta za Vas predstavlja nauka i zašto smatrate da geografija najbolje odgovara Vašoj naučnoj znatiželji?

-Naša geografska nauka, već po svom položaju u sistemu nauka, predstavlja raskršće i most među naukama. Raskršće je uvijek prekretnica, dilema, pitanje „Quo vadis?“ Na različitim raskršćima naše geografije odvijala se borba suprotstavljenih mišljenja i ideja, iz koje su se rađali različiti pravci razvoja nauke. Samo na takvim raskršćima ideja mogla se razvijati borba mišljenja i sloboda mišljenja.

Zato danas nemamo jedan rigidan, ukalupljeni i totalitarni put, već sistem geografskih nauka — splet različitih disciplina, katedara, studijskih smjerova, teorijsko-metodoloških gledišta i modela mišljenja — koji ukazuju da je svaka naučna istina relativna, te samim tim podložna preispitivanju i mijenjanju. Put nauke nikada nije dogmatski ni nepromjenjiv. Opasno je kada neko u nauci proglasi da posjeduje konačnu istinu i time svoju nauku pretvori u dogmu.

Zbog toga ni na pitanje „Quo vadis?“ ne može se dati jednoznačan odgovor. Ipak, ono ima smisla, jer pokreće nova pitanja od kojih zavisi budućnost geografije u XXI vijeku: kakav će biti položaj geografije kao naučne discipline, kakav će biti njen status u društvu, i kakva će joj biti uloga u akademskoj zajednici.

Smatram da je potreban sistematičniji pristup edukaciji učenika kroz upoznavanje lokalne sredine i nacionalnog prostora, prema didaktičkim principima „od bližeg ka daljem“ i „od poznatog ka nepoznatom“, šireći geografski horizont u skladu s uzrastom učenika. Takav koncept omogućava rano uključivanje mladih u istraživanje lokalne sredine, razvijanje odgovornog ponašanja i promovisanje njenih vrijednosti.

Očekivani ishodi ovakvog edukativnog rada i prvih turističkih putovanja učenika jesu usvajanje turističke i ukupne kulture, očuvanje identiteta, odgovorno djelovanje i doprinos održivom razvoju lokalnih zajednica.

U poslednjim decenijama geografija u svijetu doživljava duboku konceptualnu i metodološku renesansu. Ona se profiliše kao nauka koja ima tri koncepta predmeta proučavanja – sredinu (environment), prostor (space) i mesto (place). Međutim, znamo da samo proučavati nije dovoljno, potreban je i društveni aktivizam, društveno participativna geografija, ili kako bi  Jovan Cvijić rekao “nacionalni rad”. Geografija je odavno poznata kao nacionalna nauka, povezana sa pitanjima koja se tiču potreba i interesa države i društva.  Bez geografije i geografskog proučavanja, čovjek bi se u svijetu ponašao kao Alisa u zemlji čuda.

• Možete li nam opisati neki konkretan istraživački projekat na kojem radite, ili ste radili, a koji smatrate zanimljivim?

-Jedan od projekata na kojem sam radio, a koji smatram izuzetno značajnim, jeste projekat „Regionalizacija prostora Crne Gore“, realizovan uz podršku Ministarstva nauke Crne Gore. Projekat je sproveden u okviru tima koji su, pored mene, činili prof. dr Slobodan Kasalica (rukovodilac) i prof. dr Zdravko Ivanović — izuzetni profesori i istraživači.

U savremenoj literaturi sve se više naglašava složenost odnosa čovjeka, društva i njegovog okruženja, koji zahtijevaju sistematsko naučno istraživanje i primjenu rezultata u praksi. Posebna pažnja mora se posvetiti izazovima savremene naučno-tehnološke revolucije, čiji je zadatak da doprinese rješavanju problema zagađenosti i zaštite životne sredine.

U središtu istraživanja nalaze se nesinhrone pojave i procesi na relaciji čovjek – društvo – prirodna sredina, kao i njihov istorijski razvoj, koji u velikoj mjeri oblikuje regionalne razlike i specifičnosti ekoloških problema. Posebno je istaknut značaj socijalno-ekonomskih odnosa, neravnomjernog razvoja, depopulacije pojedinih regija i neravnomjerne raspodjele resursa — pojava koje produbljuju razlike između razvijenih i nerazvijenih područja.

U radu se ukazuje i na posljedice pretjerane urbanizacije i prenamjene zemljišta iz agrarne u građevinsku upotrebu, što stvara nove ekološke izazove i narušava odnos čovjeka i prirode. Iako savremeni informacioni sistemi pružaju obilje podataka, često je teško izdvojiti bitno od sporednog, lokalno od globalnog, što dodatno komplikuje planiranje i prostornu politiku.

Svaki istraživački zahvat geografskog prostora, bilo sektorski ili integralni, mora biti u skladu s tradicijom, vremenom i aktuelnim stanjem nauke i tehnologije. Zato je neophodno da se teorije i ideološke postavke sagledavaju analitički i kritički, uz uvažavanje univerzalnih naučnih i aplikativnih principa.

Polazna pretpostavka projekta bila je da svaka konkretna koncepcija prostorne organizacije odražava sopstvene istorijske uslove, društvenu stvarnost i razvojne ciljeve. U savremenim geografskim istraživanjima prostora, zaštite i valorizacije prirodnih resursa, moraju se poštovati regionalne raznolikosti i realno stanje geosistema.

Posebno mjesto zauzima istraživanje vode kao najrasprostranjenije i ničim nezamjenjive materije na planeti. Voda se mora tretirati kao zajednički, demokratski resurs, a sliv kao osnovna prostorna jedinica vodoprivrede. Čista voda je, u tom smislu, proizvod ljudskog rada i odgovornog odnosa prema prirodi.

Projekat polazi od načela aktivne zaštite životne sredine, koja podrazumijeva preventivno djelovanje, a ne naknadno saniranje posljedica. Od posebnog su značaja prostorne cjeline i jedinice koje čine teritorijalni okvir upravljanja, jer one predstavljaju „isječke prirode“ sa sopstvenim lokalnim osobenostima.

Priroda se, u zavisnosti od geografske širine, dužine i lokalnih uslova, manifestuje na različite načine, a svaka teritorijalna jedinica u prošlosti je imala svoj poredak i prostor prilagođen društvenoj strukturi zajednice. Danas taj poredak sve više ustupa mjesto neredu i bezobličju, odnosi između čovjeka i prirode su poremećeni, a društveni život često doveden u stanje krize — što predstavlja ozbiljan izazov savremenoj geografiji i njenoj ulozi u planiranju održivog razvoja.

• Stvorili ste više od 120 naučnih i naučno-stručnih radova. Jeste li razmišljali da ih objedinite u jednu ili više knjiga?

-Autor sam i koautor osamnaest knjiga. Sve je u mom stvaralaštvu uklopljeno i složeno onako kako je trebalo. Knjiga u mom radu ima posebnu prednost i vrijednost, pa se, iskreno, nisam bavio idejom objedinjavanja već objavljenih radova u zbirne publikacije.

Veliki broj tih radova već je dostupan u digitalnoj formi, čime je postignuta njihova vidljivost i dostupnost široj akademskoj i stručnoj javnosti. Vjerujem da „ko je savijen nad knjigom – taj uspravno hoda“. A siguran znak dobre knjige, kako je zapisao Georg Lihtenberg, jeste da nam se, što smo stariji, sve više dopada.

• Šta najviše volite u svom radu profesora geografskih nauka?

-Geografija je čudna, složena i sve složenija nauka. Od naučnog otkrića do njegovog priznanja put je dug i neizvjestan. Rijetki su naučnici koji su imali priliku da se za života raduju svojim naučnim dostignućima. Neki su, poput Kristifora Kolumba, umrli bolesni i odbačeni, uvjereni da su pronašli novi put za Indiju – a nijesu. Genijalni zakon Milutina Milankovića, Kanon osunčavanja, čekao je gotovo pola vijeka da bi njegova epohalna naučna vjerodostojnost bila zvanično potvrđena od strane svjetske akademske zajednice. Milanković je sišao sa životne staze dvije decenije prije nego što je njegov zakon naučno potvrđen. Na takvim primjerima vidi se koliko je geografska nauka složena i koliko zahtijeva strpljenje, posvećenost i vjeru u znanje.

Novo doba zahtijeva novu geografiju, pred kojom stoje i novi zadaci – viši stepen primjenjivosti u različitim sferama društvene prakse. Lijepo je i potrebno naučno objašnjavati svijet, ali to više nije dovoljno. Od geografije se danas traži da svoje rezultate učini vidljivim i upotrebljivim – kroz projekte, ekspertize i strateške dokumente. Potrebna je interdisciplinarnost, spoj fizičke i društvene geografije, teorijskog i primijenjenog pristupa. Tako se, pored klasične (eksplikativne) geografije, sve više razvijaju novi pravci primijenjene geografije, posebno prostornog planiranja i regionalnog razvoja.

Posebno mjesto u mom radu zauzima ruralni prostor Crne Gore, koji je oduvijek bio prostor promjena. U samo nekoliko decenija, ruralno stanovništvo prošlo je kroz svojevrsnu „vožnju smrti“ – depopulacija je ispražnila sela, ugasila vitalne funkcije i poremetila društvenu i kulturnu dinamiku. Na početku XXI vijeka nastupile su promjene koje mogu dramatično preoblikovati ne samo seoska naselja, već i obrasce održivosti u nacionalnim okvirima. Dok su sela prepuštena spontanom raseljavanju, odluke i politike koje se često temelje na „univerzalnim receptima“ ne nude stvarna rješenja.

U tom kontekstu, rad s mladima doživljavam kao jedno od najvažnijih polja svog profesionalnog angažmana. Mladi ljudi, ako se na vrijeme uključe u istraživanje i upoznavanje prostora u kojem žive, postaju nosioci odgovornosti, znanja i stvaralaštva. Njihova znatiželja, otvorenost i energija daju smisao profesorskom pozivu.

Vjerujem da „čovjek mora da živi barem zbog radoznalosti“, kako kaže stara jevrejska poslovica. Upravo ta radoznalost – naučna, ljudska i stvaralačka – pokreće i mene, i geografiju kojom se bavim.

• Koliko je važna terenska nastava koju sprovodite sa studentima i na koji način doprinosi razumijevanju geografskih procesa i fenomena?

-Kao predavač na predmetu Terenska nastava na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, uvijek ističem da je upravo terenska nastava jedan od najuzbudljivijih i najautentičnijih dijelova obrazovnog procesa. Ona studentima omogućava da svoja teorijska znanja primijene u konkretnim uslovima na terenu, kroz neposredna istraživanja i posmatranja stvarnih geografskih pojava i procesa.

Značaj terenske nastave u obrazovanju budućih geografa proističe iz same suštine geografije kao nauke — jer ona afirmiše vezu između naučne, nastavne i primijenjene geografije. Terenska nastava nije samo dopuna teoriji, već njen prirodni nastavak i potvrda u stvarnosti.

Jedan od osnovnih razloga za organizovanje terenske nastave jeste to što ona predstavlja oblik savremene univerzitetske nastave geografije, u kojoj se mnogi ciljevi mogu u potpunosti ostvariti samo kroz neposredne terenske opservacije i istraživanja. Uspješnost terenske nastave zavisi od metodičko-didaktičke pripreme nastavnika i studenata, kao i od pažljivo osmišljenog procesa planiranja, realizacije i evaluacije.

Ova aktivnost studentima obezbjeđuje praktično iskustvo u prikupljanju i analizi terenskih podataka, razvija njihove istraživačke i metodičke vještine, ali i podstiče sposobnost da naučene teorijske koncepte povežu s konkretnim prostornim pojavama.

Terenska nastava značajno doprinosi holističkom razumijevanju geografskih procesa i fenomena, jer studentima omogućava da svijet posmatraju u njegovoj složenosti, povezanosti i dinamici. Ona ih podstiče na kreativno mišljenje, na primjenu stečenih kompetencija u rješavanju realnih problema, kao i na razvijanje osjećaja odgovornosti prema prostoru u kojem žive i djeluju.

Vjerujem u mudrost japanske poslovice: „Kad bi se čovjek manje brinuo za stvari koje su mu daleke, zacijelo bi više mislio na stvari koje su mu blizu.“

Upravo zato, terenska nastava nas vraća onome što je blizu – stvarnom prostoru, ljudima, pejzažima i procesima – podsjećajući nas da geografija nije samo nauka o prostoru, već i o životu u njemu.

• Evropski program Erasmus, Osijek 2021. godine. Držali ste predavanja na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Osijeku. Kako ste doživjeli saradnju sa kolegama iz Osijeka?

-Saradnja s privredom i međunarodna saradnja predstavljaju veoma važan faktor razvoja Univerziteta Crne Gore i svih fakulteta u njegovom sastavu. U tom kontekstu, saradnja s Univerzitetom u Osijeku kroz evropski program Erasmus pokazala se kao izuzetno vrijedno iskustvo i značajan oblik akademske razmjene.

U okviru te saradnje ostvarena je razmjena nastavnika i studenata, realizovani su zajednički istraživački projekti, te organizovano zajedničko učešće na seminarima i naučnim skupovima, kao i razmjena naučnih i stručnih publikacija. Svi ti oblici saradnje doprinose jačanju međunarodne prepoznatljivosti i mobilnosti, ali i stvaranju zajedničkog evropskog akademskog prostora.

Predavanja koja sam održao na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Osijeku bila su izuzetno inspirativna, a saradnja s kolegama vrlo uspješna, korektna i profesionalna. Osjetio sam visok nivo akademske kulture, otvorenost za nove ideje i spremnost za dalje zajedničke projekte. Takva iskustva, bez sumnje, doprinose ne samo mom profesionalnom razvoju, već i razvoju geografije i demografije kao i nauke u cjelini.

• Koje su bile najpopularnije teme među studentima tokom Vaših predavanja?

-Među studentima su najveće interesovanje izazivale teme koje se tiču identiteta, sumorne demografije, problematične ekologije i neuspješnog prostornog planiranja. Posebno se izdvojila tema regionalnog identiteta – odnosno identitetske specifičnosti koju posjeduju stanovnici određenog regiona i osjećaja pripadnosti prostoru u kojem žive.

Regionalni identitet povezuje ljude s prostorom, pružajući im zajedničke vrijednosti, samopouzdanje i osjećaj svrhe. On čini region kulturnim i ekonomskim posrednikom u borbi za snagu i prepoznatljivost unutar šireg društveno-prostornog sistema. Na taj način, pojam regionalnog identiteta postaje konceptualno sredstvo koje nam pomaže da razumijemo kako globalni procesi dovode do kulturne i ekonomske diferencijacije prostora.

Društvene interakcije u regionu istovremeno su uzrok i posljedica odnosa moći između pojedinaca, društvenih grupa, lokalnih zajednica i institucija. Ključni element koji ih povezuje jeste društveni proces, dok identitet regiona oblikuju ideologija, pravo zajednice da živi na svojoj teritoriji, te intenzitet osjećaja pripadnosti ljudi koji dijele zajedničku istoriju, kulturu, jezik i vjeru.

Identitet regiona postao je važan faktor u planiranju i razvojnim politikama, jer je ekonomski uspjeh regiona nerazdvojiv od njegovih društvenih, kulturnih i institucionalnih osobina. U tom smislu, identitet je instrument ljudske akcije, ali i njen ishod – oblikuju ga kultura, tradicija, pejzaž i istorija, a istovremeno on oblikuje njih.

Osjećanje regionalne pripadnosti ne ugrožava posebne identitete, već pruža okvir za očuvanje i izražavanje kulturnih posebnosti. Ti pojmovi podsjećaju na novije sociološke konstrukte poput društvenog kapitala i pouzdanog regiona, koji se odnose na modele društvenih odnosa, povjerenje i solidarnost, dajući regionu institucionalni kapacitet i stabilnost.

Region ne može postojati samostalno bez društvenih subjekata, ali društveni subjekti bez regiona gube orijentir i ukorijenjenost. Današnji koncepti nove regionalne geografije prepoznaju identitet kao ključni element u stvaranju društveno-političkog prostora i naglašavaju upotrebu kvalitativnih metoda u istraživanjima. Time se razbija hijerarhija između istraživača i njegovog predmeta, a znanje se sagledava kao pogled „iznutra“, vezan za društveni kontekst.

Savremena geografija time se udaljila od rigidne tradicije i otvorila prema humanističkim naukama, koje nastoje da objasne kako se prostor doživljava, interpretira i mijenja.

• Kako ste percipirali znanje i motivisanost studenata u Osijeku?

-Motivisanost studenata u Osijeku bila je izuzetno visoka. Njihova zainteresovanost za učenje proističe iz stečenih znanja, vještina, vrijednosti, uvjerenja i osjećanja koja oblikuju njihovo ponašanje. Kombinacija unutrašnjih faktora (lični interesi, radoznalost, akademska ambicija) i spoljašnjih faktora (priznanja, nagrade, društveno priznanje) gradi njihovu ukupnu motivaciju.

Ključni elementi koji doprinose toj motivisanosti su jasno postavljeni ciljevi, osjećaj kompetentnosti i vrijednosni sistem koji učenje vidi kao lični i društveni napredak. Jedan od najvažnijih preduslova za održavanje motivacije jeste da se učenje učini zanimljivim i smislenim – da bude povezano sa stvarnim životom, prostorom i problemima koji studente okružuju.

Na Sveučilištu u Osijeku vlada visok nivo organizovanosti i akademske kulture. Univerzitet ima čvrste temelje i razvijenu saradnju s inostranstvom, što studentima pruža priliku da se obrazuju u otvorenoj i podsticajnoj sredini.

Tako su i studenti u Osijeku pokazali da znanje i motivacija zajedno vode do konkretnih rezultata. Kao što latinska poslovica kaže:
Dictum, factum – rečeno, učinjeno.

• Aktuelni ste predsjednik Geografskog društva Crne Gore. Možete li reći nešto o njegovim počecima i misiji danas?

-Geografsko društvo Crne Gore, osnovano 1947. godine, predstavlja dobrovoljno, nevladino i neprofitno naučno-stručno udruženje koje okuplja naučnike, istraživače i nastavnike iz oblasti geografije. Društvo ima svojstvo pravnog lica i djeluje u skladu s Ustavom Crne Gore, s ciljem afirmacije geografije kao nauke, unapređenja obrazovanja i jačanja javne svijesti o značaju geografskog prostora.

U radu Društva uvijek se polazi od ideje da se pojave i procesi u geografskom prostoru moraju sagledavati iz prošlog, sadašnjeg i budućeg vremena, jer je vrijeme jedna od ključnih kategorija geografskog mišljenja. Geografski prostor je višedimenzionalan: on ima širinu i dužinu, visinu i dubinu, može biti primorski i kontinentalan, ostrvski i kopneni, ravničarski i planinski, ruralan i urban, agraran, industrijski, turistički, razvijen ili nerazvijen.

U istraživanju prostora potrebno je razumjeti da su čovjek i društvo, kao subjekti, i geografska sredina, kao objekat, zajedno s tehnikom i tehnologijom, neraskidivo povezani. Svaka promjena u jednom od tih elemenata izaziva pozitivne ili negativne posljedice u drugima.

Društvo je do danas objavilo više od trideset publikacija, čime je značajno doprinijelo razvoju naučne misli i afirmaciji geografskih istraživanja u Crnoj Gori. Na zvaničnom sajtu Društva bilježi se veliki broj posjetilaca, što pokazuje rastuće interesovanje javnosti za geografiju.

Misija Društva danas jeste da povezuje nauku, obrazovanje i društvo – da podstiče dijalog o prostoru, identitetu i održivom razvoju. Crna Gora, slojevita i kontradiktorna zemlja, suočena je s brojnim izazovima koji zahtijevaju multidisciplinarni pristup i geografsku osjetljivost.

Važno je podsjetiti da prostor nije roba, nego vrijednost i nasljeđe. Naš zadatak kao geografa jeste da ukazujemo, objašnjavamo i upozoravamo, dok je na političarima da prepoznaju i djeluju.

Kao što kaže stara latinska poslovica: Justitia omni auro carior – Pravičnost je od svakog zlata skupocjenija.

To načelo, utemeljeno u naučnoj i etičkoj odgovornosti, vodi i mene i Geografsko društvo Crne Gore u radu i djelovanju.

• Uloga geografa u rješavanju problema kao što su urbanizacija i klimatske promjene.

-Geografija prati razvoj civilizacije od antičkih vremena do danas. U antičko doba bila je dio filozofije, u rimskoj epohi u funkciji upravljanja carstvom, u renesansi i doba velikih geografskih otkrića širila je horizonte i oblikovala moderni pogled na svijet. Tokom XIX vijeka ulazi u krug prirodnih nauka, a u industrijskom društvu naglasak prelazi na tehniku i iskorištavanje prirodnih bogatstava. Nauke koje omogućavaju jače djelovanje na prirodu izbijaju u prvi plan, dok one o prirodi kao takvoj i društvu često postaju „društveni pastorci“. U postindustrijskom dobu geografija postaje sve antropocentričnija i sve više se od nje traži visok stepen primjenjivosti u različitim djelatnostima.

Danas, u epohi robotike, digitalizacije, nuklearne energetike i naoružanja, vještačke inteligencije i bioinženjeringa, kvalitet života se u mnogo čemu unaprijedio, ali ekološki zakoni i društvena dinamika proizvode čitav niz novih izazova: otopljavanje klime, pojavu novih bolesti, narušavanje biodiverziteta i humane ekologije, složene demografske tranzicije, kao i etička i estetička pitanja očuvanja okoline i održivog razvoja. Nastaju praktične dileme kako se prilagoditi promjenama nastalim djelovanjem tehnologije – i kako te promjene rješavati metodama drugačijim od onih koje su ih proizvele. Nije slučajno što je Mihajlo Pupin upozorio: „Ako tehnologija ide ispred duha, propadosmo. Mora duh da nam se pomakne.“

U duhovnoj sferi – idejnoj, geoetičkoj, geoestetičkoj i „geopacifističkoj“, ali i u obrazovno-vaspitnom i planersko-organizacionom radu – geografske nauke imaju priliku da zauzmu ključno mjesto između prirodnih, društvenih i tehničkih nauka. Krajem XX i početkom XXI vijeka u Crnoj Gori odvijaju se dva procesa od suštinskog značaja: društvena tranzicija iz samoupravnog socijalizma u liberalizam i IT revolucija koja mijenja načine geografskog opažanja svijeta, komunikacije i organizacije istraživanja. Internet je omogućio svojevrsno „virtuelno geografovanje“ pa danas živimo u dva svijeta – realnom geografskom prostoru i digitalnom, mrežnom prostoru. Te transformacije rađaju globalizaciju i glokalizaciju, dematerijalizaciju proizvodnje, ubrzanje komunikacija i oblike decentralizacije.

Brza urbanizacija nerijetko dolazi u sprezi s visokim nivoom zagađenja vazduha i povećanom smrtnošću od respiratornih bolesti; socijalno ranjiva naselja izloženija su rizicima. Istorijski prelazak sa sela u gradove, ideološki uokviren u drugoj polovini XX vijeka, ostavio je duboke demografske i prostorne tragove. Globalne klimatske promjene, pak, predstavljaju možda najveći izazov za kolektivno djelovanje u istoriji: globalne su, dugoročne, tehnološki zahtjevne i opterećene raspodjelom troškova i koristi među državama i generacijama. Njihova nelinearna priroda znači da, kada se pređe određena tačka preokreta, promjene mogu postati ireverzibilne i postojane. Zato i važi staro načelo: Non scholae, sed vitae discimus – ne učimo za školu, nego za život.

U takvom kontekstu uloga geografa je da poveže znanje o prirodnim sistemima i društvenim procesima, da razumije odnose moći i resursa, da planira i komunicira održiva rješenja, da mjeri i modelira rizike, te da mostom između nauke, politike i zajednice pretvara spoznaje u djelovanje.

• Kakva je trenutna situacija sa urbanim planiranjem u Nikšiću?

-U teoriji i praksi prostornog planiranja oduvijek postoji raskorak. Taj jaz je nekad manji, nekad veći, u zavisnosti od političkih, socijalnih i ekonomskih okolnosti. U nekadašnjoj SFRJ, kao relativno uređenom sistemu, postojalo je i društveno planiranje, pa je taj raskorak bio pod kontrolom. U današnjoj Crnoj Gori, kakva jeste – normativno nedovoljno uređena i često latentno nefunkcionalna – i prostorno planiranje dijeli sudbinu društva: čas je nevidljivo i zapostavljeno, čas iznenada izbije u prvi plan, ali kao politička tema bez stvarnog razumijevanja šta planiranje jeste.

Nikšić je na to živ primjer. Grad je opterećen hiljadama objekata podignutih mimo sistema prostornog i urbanog planiranja. Rijeke su zatrpane, grad se udaljio od jezera, industrijski potencijali su devastirani, a kulturno nasljeđe zanemareno. Kao mali grad sa nerijetko prevelikim i neracionalnim ambicijama, podlegao je „investitorskom urbanizmu“ i nemilosrdnom brisanju sopstvene prošlosti, što dugoročno određuje nepovoljan pravac razvoja. Infrastruktura kasni decenijama: saobraćaj, vodovod i kanalizacija funkcionišu kao provizorijum na ivici kolapsa, a javni diskurs oko planiranja često je vulgarizovan, umjesto da bude stručan i utemeljen.

Ipak, šansa postoji. Uspjeh bi bio urediti prostor tako da se u njemu komforno živi, što se ne postiže gomilanjem stanova i „piljarenjem“ najvrednijih lokacija u režiji nekretninskog biznisa. Prvi korak je svijest da je prostor jedinstven, izuzetno vrijedan i nenadoknadiv resurs, koji mora služiti i generacijama poslije nas, a i nama danas. Kada se povežu stručnost, odgovorna politika i participacija građana, Nikšić može izaći iz začaranog kruga improvizacije.

• Uloga geografije u razvoju turističkih odnosa sa regionom i šire.

-Putovanja su oduvijek postojala, ali je turizam kao masovna pojava procvjetao tek u drugoj polovini XX vijeka, kada su se stvorili višak vremena i dohotka za većinu stanovništva. Turizam je postao značajan segment privrede brojnih država, s tendencijom rasta udjela u BDP-u i stalnim usložnjavanjem ponude. Savremena putovanja više nijesu privilegija bogatih; sve veći broj mladih sa skromnijim budžetom učestvuje u turističkim kretanjima. Time turizam postaje osjetljiva djelatnost koja snažno zavisi od geografskog okvira, stila života, ekonomskih, kulturnih i ekoloških prilika, infrastrukture i društvenih procesa.

Geografija tu ima presudnu ulogu jer čita i tumači prostor, identifikuje nosive kapacitete, rizike i komparativne prednosti, te integriše ponudu saobraćaja, smještaja, pejzaža, kulturnog nasljeđa i događaja u koherentnu destinacijsku cjelinu. Crna Gora, na maloj površini, posjeduje izuzetnu raznolikost: obalu, jezera, planine, kanjone, kao i bogato kulturno-istorijsko nasljeđe. Nacionalni parkovi Durmitor, Biogradska gora, Lovćen, Skadarsko jezero i Prokletije daju upečatljiv okvir.

Izazovi su dobro poznati: uska grla u infrastrukturi, parking, komunalna higijena, sezonalnost, cijene i destinacijski menadžment. Rješenje leži u pametnom planiranju, unapređenju javnih usluga, razvoju održivih oblika turizma i jačanju regionalne saradnje. Turizam je u tom smislu i faktor integracije sa okruženjem – prostor dijaloga, razmjene i zajedničkih projekata.

* Najveći neiskorišteni turistički potencijali Nikšića (prirodni, kulturni, istorijski).

-Opština Nikšić zauzima 2.065 km² i teritorijalno je najveća u Crnoj Gori. Uprkos tome, turističke posjete se i dalje najčešće svode na nekoliko lokacija, iako grad i šira teritorija nude mnogo više. Staro gradsko jezgro sa Sabor­nom crkvom Svetog Vasilija Ostroškog, crkvom Svetih Petra i Pavla – najstarijim sakralnim objektom u gradu – te muzejskom zgradom sa stećcima iz nekadašnjeg ljetnjikovca kralja Nikole, svjedoči o slojevitoj istoriji. Hadži Ismailova džamija, Trg slobode kao urbano središte koje povezuje muzej, crkvu i Bedem, kao i sama tvrđava, daju logičan narativ za dvosatnu šetnju kroz kulturni pejzaž grada. Nikšić je i grad rijeka, mostova i jezera: posjete Carevom mostu i mostu na Moštanici otkrivaju kontinuitet civilizacija u ovom prostoru. Novi spomenik u čast akcije „Velveta“ nadovezuje savremeno sjećanje na tu tradiciju.

Jedan od zanemarenih aduta je aerodrom na Kapinom Polju, kao potencijalna tačka pristupa i razvoj posebnih turističkih niša. Ruralni turizam takođe pokazuje zamah: prije nekoliko godina bilo je registrovano svega nekoliko seoskih domaćinstava, danas ih je višestruko više, što svjedoči o preduzimljivosti lokalnih domaćina. Festival „Lake Fest“, „Bedem fest“, Festival glumaca, „Korzo fest“ i programi u okviru Evropske prijestonice kulture upotpunjuju kulturnu dinamiku.

Najveći neiskorišteni potencijal leži u povezivanju navedenih elemenata u osmišljene tematske rute, u unapređenju pristupa jezerima i rijekama, revitalizaciji industrijskog nasljeđa kroz kreativne sadržaje, te u poboljšanju osnovne infrastrukture i servisa. Kada se to spoji sa snažnim destinacijskim menadžmentom i regionalnim partnerstvima, Nikšić može preći iz „prolazne“ u prepoznatljivu boravišnu destinaciju.

-Kako se Nikšić može pozicionirati na turističkoj mapi Crne Gore i regiona?

-Geografska pozicija Nikšića je izuzetna: grad je na pola puta između Boke i Durmitora, a Podgorica s aerodromom udaljena je oko sat vožnje. Klima je blaža u odnosu na obalu ljeti i planinu zimi, što daje solidnu osnovu za cjelogodišnji turizam. Vučje je godinama bilo prepoznato kao zimski centar i posljednjih sezona privlači posjetioce i ljeti; nordijski sportovi, kad ima snijega, prirodan su potencijal. Krnovska visoravan i potez prema Kapetanovom jezeru izuzetno su atraktivni, ali zimska nedostupnost ozbiljno ograničava ponudu. U domenu seoskog turizma napredak je vidljiv, a jezera Krupac i Slano nameću se kao jezgra ljetnje ponude: Krupac za kupanje i rekreaciju, Slano za kajak, SUP i via ferratu. Međutim, zimska ponuda nije ni približno raznovrsna kao ljetnja. Da bi se Nikšić ozbiljno pozicionirao, mora riješiti komunalni otpad i divlje deponije, urediti saobraćajnu infrastrukturu i signalizaciju, te povezati prirodne i kulturne resurse u smislen destinacijski proizvod koji traje svih dvanaest mjeseci.

• Asocijacija na Nikšić – šta najviše volite vezano za njega?

-Kada pomislim na Nikšić, prva slika je tvrđava Onogošt – Bedem, čiji zidovi čuvaju slojevitu memoriju grada. Zatim Gradski muzej u nekadašnjem dvorcu kralja Nikole, čije je zdanje za tadašnjeg knjaza završeno 1900. godine, i osjećaj kontinuiteta koji pružaju Crvena stijena, Gornjepoljski vir i Vidov potok. Carev most i centralni trg, nova muzička scena i stari dvorac, manastir i mostovi na rijekama – sve to je mreža mjesta koja u mojoj asocijaciji čine Nikšić prepoznatljivim i jedinstvenim.

• Trendovi u demografiji po gradovima u Crnoj Gori.

-Crna Gora se polako prazni i iseljava, s negativnim prirodnim priraštajem i dubokim pražnjenjem sjevera koji dodatno osiromašuje. Trećina djece živi u siromaštvu, a oko dvadeset hiljada starijih od 65 godina bez ikakvih je prihoda; narodne kuhinje bilježe sve više korisnika. Uzroci depopulacije, koji u pojedinim regijama traju od početka XX vijeka, dobro su poznati: od agrarne prenaseljenosti, iscrpljenih i nerentabilnih rudnika, ratova, nacionalizacije i prisilnih migracija, do loših uslova života na selu, nedostatka institucija i usluga, te geofizičkih i klimatskih faktora, erozije, bujica i presušivanja izvorišta. Procjenjuje se da je između 2011. i 2023. zemlju napustilo oko 94.000 građana, prosječno 22 osobe dnevno, a više od 1.500 mladih godišnje odlazi u inostranstvo radi studija. Kao društvo olako se odričemo najkvalitetnijih i biološki najsposobnijih pojedinaca, jer partitokratija, kao malignitet, blokira razvoj i traži „rezove“ i istinske reforme. Praćenje globalnih i lokalnih razvojnih pokazatelja nužno je za pravovremeno djelovanje; milenijumski ciljevi i njihova transformacija u ciljeve održivog razvoja jasno pokazuju prepreke koje stoje na putu ispunjenja zadatih okvira. Primum vivere, deinde philosophari – prvo živjeti, onda filozofirati.

• Politika i nauka.

-Nažalost, savremeno društvo često se suočava s neoliberalističkom komercijalizacijom koja sve vrijednosti svodi na materijalni interes. U takvom ambijentu rijetko se njeguje čojstvo, ono duhovno i moralno jezgro koje je činilo temelj našeg kulturnog identiteta.

Neoliberalni diskurs u visokom obrazovanju i nauci širi se od osamdesetih godina XX vijeka iz angloameričkog prostora i postaje globalan. U postjugoslovenskim republikama jača od kasnih devedesetih, a nakon 2000. komodifikacija obrazovanja postaje crvena nit reformi. „Oslonac privredi“ i „povezivanje s privredom“ prerastaju u glavne slogane, dok bolonjska reforma u središte postavlja tržišnu upotrebljivost studija. Privatni i državni univerziteti sve češće se nadmeću za novac, a ne za znanje, teorijske nauke potiskuju se u finansijski krhke časopise, a najvrjedniji rezultati „sele“ u inostranstvo zbog bodovne metrike. Prevlast tržišne logike mijenja svrhu studija: umjesto razvoja kritičkog mišljenja, akcenat pada na katalog praktičnih vještina. Tržište rada traži „široke“ praktičare, ne kritički misleće stručnjake, a sistem nagrađivanja fetišizira bibliometriju – broj radova, citata, impakt faktore – podstičući trku za bodove, uzajamna koautorstva i „prijateljska citiranja“. Mudriji kriterijumi podsjećaju da se uspjeh ne mjeri bodovima, nego uticajem na društvo. Tantum possumus quantum scimus – toliko možemo koliko znamo.

• Istina i politika – Frojd je zapisao da mase ne žeđaju za istinom, već za iluzijama bez kojih ne mogu živjeti.

-Ego sum, qui sum – ja sam koji jesam. Iz iskustva univerziteta vidim smjenu generacija visokoškolskih ustanova: prva generacija u agrarnom društvu s primarnom edukativnom misijom, druga u industrijskom s podjelom nastavnog i naučnog rada, treća u postindustrijskom društvu koja traži da naučnik prvo istražuje, a zatim predaje, da su istraživanja više interdisciplinarna, a znanje primjenjivo. Rađa se i četvrta, „dijamantska“ generacija sa strateškim pristupom, snažnim ljudskim resursima i infrastrukturom, izvrsnim studentima i partnerima treće misije, te sposobnošću proaktivnog oblikovanja okruženja. Istovremeno raste zavisnost od aplikativnih projekata, a neoliberalna mjerila uvodi kvantitativna mjerila kvaliteta koja, iako naizgled objektivna, nose zamke i narušavaju tradicionalne vrijednosne hijerarhije. Savremeni svijet preplavljen je društvenim, ekonomskim, političkim i ekološkim izazovima; sve je, čini se, na dobošu – prostor, pogledi na svijet, istorija, ideologije, voda i vazduh, zemlja i tijelo. Izlog je šaren, a radnja prazna. Nametnuta je ideja da alternative nema, doba je autokratije bez autokrata, a bunt, i kad postoji, rijetko dopire daleko. Veritas amara est – istina je gorka.

• Kad nađete slobodno vrijeme – kako ga koristite? Šta Vas čini srećnim?

-Najviše me ispunjava čitanje, potom ples, pa opet ples; šah kao lijepa disciplina uma; druženje s mudrim i dobronamjernim ljudima; boravak u prirodi, naročito u Pivi; i putovanja u inostranstvo, jer čovjek raste kad mijenja horizonte.