Srpski hramovi u Vukovaru

Vukovarska saborna crkva svetog oca Nikolaja građena je u periodu od 1733. do 1737. godine, a hram na „Dobroj Vodi“ posvećen Prepodobnoj materi Paraskevi izgrađen je početkom 19. veka od 1808. do 1811. godine.

Vukovar je staro mesto koje svoje korene vuče još iz vremena neolita kada je na ovom području postojalo naselje. Za vreme Rimljana naselje koje se nalazilo na mestu gde je danas Vukovar nosilo je ime Kornakum (Cornacum). Potom se u srednjem veku (1231. godine) Vukovar pominje u povelji kralja Kolomana, ali pod imenom Vlkov ili Valkov kao slobodan kraljevski grad.

Zatim sledi period turske najezde i osvajanja, a u jednom putopisu iz 1608. godine barona Adama Herberštajna koji je sastavio njegov sekretar Maksimilijan Prindšteter, navodi se da u Vukovaru, pored Turaka, žive „Ugri i Raci“ (Mađari i Srbi). Da je Srba u Vukovaru bilo i pre toga vidi se i po tome što su 1578. godine Turcima za svoju, verovatno drvenu crkvu, plaćali godišnju tapijsku taksu u iznosu od 300 akči.

Po odlasku Turaka, Vukovar 1687. godine najpre pripada baronu Kifštajnu, a potom ga ovaj 1736. godine prodaje grofovima iz porodice Elc. Krajem 17. veka ovaj grad je bio sedište Vukovarske eparhije na čijem se čelu nalazio episkop Spiridon Štibica, dok je u administrativnom smislu Vukovar od 1745. godine bio sedište sremske županije.

Pomenutu pravoslavnu crkvu iz druge polovine 16. veka, zamenila je nova, takođe drvena crkva koja je 1733. godine bila u jako lošem stanju što se i vidi iz jednog opisa u kojem piše: „Crkva je sasvim trošna, hoće da padne, prokisava, sagrađena oko 1690. godine. Trapez od daske, umivaonica i krstionica od kamena. Hramovska slava sveti Nikola; osvetio je vladika Spiridon.“

Blagoslov za izgradnju novog vukovarskog hrama dao je mitropolit Vićentije Jovanović 1732. godine. Godinu dana kasnije počelo se sa gradnjom današnjeg Sabornog hrama svetog oca Nikolaja Mirlikijskog i to na temeljima stare crkve brvnare. U Šematizmu eparhije osečkopoljske i baranjske piše da je to „jednobrodna građevina u baroknom stilu, dimenzija 32*10,60 m, dok je zvonik visok 37 m, sa tri zvona“.

Četiri godine trajala je gradnja ovog hrama koji je osvećen i tronosan na praznik prenosa moštiju svetog oca Nikolaja 9. (po novom kalendaru 22.) maja 1752. godine od strane mitropolita Pavla Nenadovića. Samo 20 godina nakon izgradnje ovog hrama, u Vukovaru su službovala čak šestorica sveštenika i dva đakona što govori o jačini vukovarske parohije tog vremena koja datira još s početka 17. veka. Koliki je značaj Srba u to vreme bio u Vukovaru vidi se i po tome što su „u Vukovaru od 1759. do 1778. varoški knezovi ponajviše pravoslavni Srbi bili“ kako navodi Risto Mihailović. Naime, u tom periodu, pa čak i kasnije, gradom su upravljali: Gavrilo Dimić, Arsenije Popović, Stojša Milosavljević, Đuko Kostić, Stojan Čavić.

U to vreme razmišljalo se i o izgradnji još jedne crkve, međutim do toga nije došlo. Tako je u sabornom hramu 1755. godine na horu sagrađena kapela svetog velikomučenika Georgija koja se na tom mestu nalazila sve do 1893. godine. Konačan izgled hram je dobio 1767. godine kada je napravljen i zvonik.

Ikonostas koji se nalazi u hramu izradio je osječki majstor Tomas Firtler u periodu od 1771. do 1773. godine, dok je slikarski deo uradio novosadski slikar Vasilije Ostojić od 1772. do 1776. godine. Zidne slike u hramu bile su delo Amvrosija Jankovića iz 1764. godine i daljskog slikara Jovana Isailovića mlađeg iz 1855. godine.

Međutim, u ratu 1991. uništen je kompletan crkveni inventar, unutrašnjost hrama, porušen gornji deo zvonika, oštećen krov. Spaseno je samo 39 ikona sa ikonostasa, tri jevanđelja, deo crkvene arhive i svetih sasuda. Sve do danas hram je van bogoslužbene upotrebe, a njegova kompletna obnova je nakon više od 20 godina pri kraju.

Hram je bio na udaru i tokom Drugog svetskog rata. Ustaška vlast je za crkvenog komesara postavila Vilka Horvatinovića koji je iz hrama uzeo sve crkvene stvari i predao ih fratru vukovarskog katoličkog samostana Silvesteru Zubiću. Manji deo tih stvari pronađen je u samostanu nakon rata, dok je veći nestao bez traga.

Takođe, šteta je nastala i nakon savezničkog bombardovanja kada je oštećen krov, polupan crep, pokidan lim kao i deo tornja i gromobran. Ukupna šteta na vukovarskom hramu nakon Drugog svetskog rata bila je preko milion i 200 hiljada ondašnjih dinara.

Pored svega toga u samom gradu vršena su pokrštavanja Srba od strane sveštenika katoličke crkve. Parohijski dom je devastiran, a novi je podignut 1986. godine da bi samo nekoliko godina potom bio oštećen.

Hram na Dobroj vodi

Početkom 19. veka vukovarski Srbi su od grofa Emerika Elca u šumi Adica zakupili 4 katastarska jutra zemlje za koje su sve do 1848. godine grofu plaćali dva dukata godišnje. Na toj zemlji, na izvoru lekovite vode, podignuta je crkvica posvećena Prepodobnoj materi Paraskevi, koja je građena u periodu od 1808. do 1811. godine kao jednobrodna građevina u baroknom stilu.

Crkvu je uoči Drugog svetskog rata obnovio vukovarski trgovac Paja Uglješić, a nakon rata ista je u nekoliko navrata obijana i skrnavljena. Obnovljena je i 1982. godine da bi potom u poslednjem ratu došlo do novog uništenja kada je oštećena njena unutrašnjost.

Od 1996. godine, odlukom tadašnjeg episkopa osečkopoljskog i baranjskog Lukijana, postaje parohijalna crkva i ubrzo, tri godine kasnije, obnavlja se spolja i iznutra. Takođe, ovaj hram je oslikan freskama na platnu koje su osvećene 8. avgusta 2008. godine, na praznik Prepodobne mučenice Paraskeve.

Pored ove dve crkve, u Vukovaru (ne računajući crkvu u Borovu naselju) nalaze se i tri kapele. Reč je o kapeli Vaskrsenja Gospodnjeg na starom pravoslavnom groblju (kapela porodice Stanić) koja je u poslednjem ratu teško stradala. Takođe, u Vukovaru su i dve kapele porodice Paunović, jedna je na imanju „Trešnja“ posvećena svetom Prokopiju, a druga je mauzolej koji je građen prema nacrtima arhitekte Vladimira Nikolića, posvećen svetom ocu Nikolaju. Mauzolej je u ratu 1991. godine uništen spolja i iznutra, baš kao i zidne slike i ikonostas koji su delo Stevana Aleksića iz 1903. godine.

U Vukovaru se nalaze i brojni pravoslavni krstovi. Najstariji među njima je mermerni krst u naselju Sajmište iz 1762. godine koji je oštećen u poslednjem ratu. Ista sudbina nije zaobišla ni godinu dana mlađi kameni krst na pravoslavnom groblju, dok je kameni krst na Dunavu, takođe iz 1763. godine, potpuno uništen. Kameni krst u porti sabornog hrama prvobitno se nalazio na Drvenoj pijaci, a 1812. godine podiglo ga je Srpsko opančarsko udruženje. Nešto kasnijeg datuma (1930. godina) je kameni krst u naselju Lužac koji je potpuno uništen 1991., a dve godine kasnije i obnovljen. Iz 2002. godine potiče krst na gradskom groblju Dubrava.

Početkom 20. veka Srba je u Vukovaru bilo 15,8 odsto, odnosno 1535 stanovnika koji su se deklarisali kao Srbi. Još tada ovaj grad je bio mnogonacionalan, a u njemu su u velikom broju živeli i Nemci, Hrvati, Mađari, kao i Rusini, Česi, Jevreji i drugi. U to vreme Srbi su ovde imali mnogobrojna udruženja i institucije kao što su Srpska kreditna banka, Zanatlijska zadruga, Prva srpska opančarska zadruga, Srpski soko, Vukovarsko srpsko pevačko društvo „Javor“ (osnovano 1869. Godine kao društvo Ujedinjene omladine srpske), Dobrotvorna zadruga srpkinja i dr. Danas, po poslednjem popisu stanovništva iz 2011. godine, Srba u Vukovaru ima nešto više od jedne trećine.